طبق بررسی‌های رسمی وزارت بهداشت، اختلال روانی کودکان در ایران حدود 25 الی 30 درصد میباشد و متاسفانه این آمار روز به روز در حال افزایش است.
عموماً بسیاری از کودکان در سنین مختلف با ترس‌ها و نگرانی‌های زیادی روبرو می‌شوند که برخی از این ترس‌ها ممکن است مرتبط با روند طبیعی رشد آن‌ها باشد، مانند اضطراب جدایی از مادر برای کودکان نوپا. اما گاهی در اثر اتفاقات مختلف این اضطراب‌های طبیعی تبدیل به اختلالات روانی در کودکان می‌شوند.
در واقع روند رشد مغز در سنین کودکی بسیار زیاد است و ایجاد اختلال یا مشکل روانی در این سنین می‌تواند تاثیر بسزایی در عملکرد فرد در دورۀ کودکی یا بزرگسالی بگذارد، در صورت مشاهدۀ هرگونه اختلال روانی کودکان توصیه می‌شود با روانپزشک اطفال یا مشاور کودکان مشورت نمایید.
تفاوت سلامت روان و اختلال روان
در واقع سلامت روانی به سلامت تفکر، توجه، تصمیم‌گیری، رفتار و یادگیری تعلق می‌گیرد. اما اختلال روانی کودکان به ناتوانایی در تفکر و توجه، تصمیم‌گیری درست و یادگیری گفته می‌شود که غالباً با نقص در عملکرد فرد همراه است.
فرد یا کودک سالم در مواجهه با موقعیت‌های چالش برانگیز تصمیمات درست و به‌جایی می‌گیرد، از قدرت تمرکز و توجه کافی برای یادگیری برخوردار است، در حالی‌که افراد با اختلال روانی کودکان توانایی مواجهه درست با موقعیت‌های عادی یا چالش برانگیز را ندارند و عموماً برای یادگیری و توجه دچار مشکل می‌شوند.
اختلال روانی کودکان
تجارب دوران کودکی می‌تواند شخصیت و آیندۀ وی را بسازد و اختلالات یا بیماری‌های روانی نیز می‌توانند تاثیر مخربی در دوران نوجوانی یا بزرگسالی‌اش بگذارند. زیرا اختلال روانی کودکان با عدم رشد صحیح تفکر و تصمیم‌گیری، نقص رفتاری یا عملکردی همراه است. همچنین ممکن است برخی از این اختلالات روانی در دوران کودکی بروز ندهند اما در دورۀ بزرگسالی مشکلات جدی برای فرد به وجود بیاورند.
علائم هشداردهندۀ بیماری روانی کودکان
علائم هشدار دهنده مبنی بر وجود اختلال روانی کودکان که توصیه می‌شود با روانشناس کودک یا مشاور کودکان تماس بگیرید عبارتند از:
- غمگین یا ناراحت بودن کودک برای دو هفته یا بیشتر
- آسیب رساندن به خود یا قصد انجام آن
- گفتگو دربارۀ مرگ یا خودکشی
- کنترل خشم ضعیف و پرخاشگری مدام
- کاهش اشتهای شدید یا افزایش شدید و ناگهانی اشتها
- ناتوانی در برقراری ارتباطات اجتماعی و جمع گریزی
- اختلال در خوابیدن، بسیار کم خوابیدن یا بسیار زیاد خوابیدن
- ناتوانی در تمرکز و یادگیری
- کاهش وزن و سوء تغذیه
- داشتن سردرد و دل دردهای مداوم
- اجتناب از رفتن به مدرسه یا مهدکودک
شایع‌ترین اختلال روانی کودکان
کودکان در سنین مختلف ممکن است دچار انواع مختلفی از اختلالات روانی شوند.
اختلال اضطرابی: اگر کودکان برای مدت زمان طولانی در معرض ترس، نگرانی یا اضطراب قرار بگیرند، دچار اختلال روانی کودکان اضطرابی می‌شوند. در این صورت توانایی آن‌ها برای شرکت در بازی و فعالیت‌های گروهی یا مدرسه مختل میگردد. انواع اختلال اضطرابی عبارتند از اضطراب جدایی، اضطراب اجتماعی و فوبیا.
اختلال نقص توجه یا بیشفعالی: یکی از شایع‌ترین اختلالات روانی در بین کودکان، اختلال نقص توجه، ADHD یا بیشفعالی میباشد. کودک مبتلا به این اختلال روانی کودکان مشکلات مداومی در توجه و تمرکز، کنترل رفتارهای پرخاشگرایانه یا ترکیبی از این رفتارها دارد. معمولاً این بیماری در دوران کودکی بروز می‌دهد، گاهی اثرات آن تا دورۀ بزرگسالی همراه فرد باقی می‌ماند. اما با افزایش سن، اثرات این بیماری کمتر می‌شود.
کودکان مبتلا به این اختلال روانی کودکان از اعتماد به نفس پایینی برخوردار هستند. طبق یافته‌های علمی 4 الی 12 درصد کودکان مبتلا به اختلال نقص توجه یا ADHD هستند که پسران 2 الی 3 برابر بیشتر نسبت به دختران در معرض این بیماری روانی قرار دارند.
انواع اختلال نقص توجه یا بیشفعالی(ADHD):
- نوع ترکیبی که شایع ترین نوع این اختلال روانی کودکان محسوب می‌شود.
- نوع تکانشی در بروز رفتارهای تکانشی یا ناگهانی کودک نقش دارد.
- نوع حواس پرتی یا بی توجهی که بدون بیش فعالی رخ می‌دهد.
اختلال نافرمانی مقابله جویانه: گاهی اوقات کودکان مقابله‌جویانه و ستیزه‌جو رفتار می‌کنند، علی‌الخصوص در شرایطی مانند خستگی، گرسنگی، استرس یا ناراحتی. حتی ممکن است کودکان در مقابل والدین یا معلمان و مربیان خود بددهانی یا مشاجره نمایند. که در سنین 3 الی 4 سال یا اوایل نوجوانی بخشی از روند طبیعی رشد روانی آن‌ها میباشد.
اگر این رفتارها مداوم و بیش از حد تکرار شد، پس کودک الگوی رفتار مقابله جویانه دارد و در روابط و سازش‌های خانوادگی و اجتماعی دچار آسیب می‌شود. از این جهت برای درمان و پیگیری نیاز به مشورت با روانشناس یا مشاور کودکان دارد.
اختلال اضطراب پس از سانحه: نوعی اختلال یا بیماری روانی به شمار می‌آید که به شکل پریشانی عاطفی، اضطراب، خاطرات پریشان کننده، کابوس‌ها و رفتارهای مخرب برای پاسخ به خشونت، سوءاستفاده یا حوادث در کودکان مشاهده میگردد.
افسردگی و اختلال دوقطبی: احساس غم و ناراحتی مداوم همراه با از دست دادن علاقه، افسردگی نام دارد، که موجب عملکرد ضعیف کودکان در مدرسه و عدم تعامل صحیح با دیگران می‌شود، اگر با اختلال دو قطبی رخ دهد کودک دچار تغییرات خلقی شدید و اوج گیری‌های احساسی یا رفتاری می‌شود که ممکن است خطرناک باشد.
اختلالات خوردن: اگر کودکان به پرخوری عصبی یا بی اشتهایی عصبی مبتلا شوند، ممکن است در عملکردهای اجتماعی یا عاطفی دچار اختلال شوند و سلامت جسمی آن‌ها نیز به خطر بیفتد.
اختلال سندرم توره یا تیک عصبی: سندرم توره یا تیک عصبی عارضه‌ای مربوط به سیستم عصبی میباشد که در افراد به شکل غیر ارادی تکان‌ها، حرکات یا صداهای ناگهانی و مکرر ایجاد می‌کند. علت این اختلال تا حدود زیادی ژنتیک و عوامل وراثتی میباشد و از طریق مادر یا پدر در دوران جنینی به کودک منتقل می‌شود.
اضطراب مثبت یا سازنده در کودکان به چه شکل است؟
برخی از اضطراب‌ها در کودکان متعلق به چرخۀ طبیعی رشد روانی آن‌ها می‌باشند و ممکن است با اختلالات روانی اشتباه گرفته شوند، مانند موارد زیر:
- کودکان نوپا هنگام جدا شدن از مادرشان حتی اگر تحت مراقبت باشند در محیط‌های ناآشنا، دچار اضطراب و استرس می‌شوند که کاملاً طبیعی میباشد.
- ترس از تاریکی، هیولاها حشرات یا عنکبوت‌ها نیز یکی از شایع‌ترین اضطراب‌های کودکان است که در سنین 3 الی 4 سال بیشتر مشاهده می‌شود.
- معمولاً کودکان خجالتی نیز در مواجهه با محیط‌های جدید از واکنش گوشه‌گیری یا اظهار ترس و نگرانی استفاده می‌کنند.
- کودکان در سنین بالاتر بیشتر ترس از جراحت یا مرگ والدین را تجربه می‌کنند.
- گاهی در دوران مدرسه نیز کودکان برای ارائه درس به همکلاس‌های خود دچار اضطراب و نگرانی می‌شوند.
وجود چنین اضطراب‌هایی در کودکان کاملاً طبیعی است و مشکلات روانی نیستند. در صورتی که این اضطراب‌ها در کودکان شدت یافت و در عملکرد آن‌ها تاثیر مخربی گذاشت، جزو اختلال اضطرابی محسوب می‌شوند و می‌بایست جهت درمان آن نیز اقدام کنید.
چرا در ایران آمار ابتلا به اختلال روانی کودکان رو به افزایش است؟
رئیس کمیسیون سلامت کودکان، نوجوانان، جوانان و مدارس وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی از افزایش اختلالات روحی و روانی در بین کودکان ایرانی خبر داد و گفت: اضطراب و بیش فعالی از شایع‌ترین اختلالات روانی در بین کودکان ایرانی میباشد. خانواده‌ها برای پیشگیری و درمان این اختلالات می‌بایست ابتدا سبک زندگی‌شان را اصلاح نمایند و در صورت مشاهدۀ علائم، بهتر است با مشاور کودکان مشورت نمایند.
همچنین ایشان خاطر نشان کردند: آمارها حاکی از آن است که زنان بیشتر از مردان در معرض ابتلا به اختلالات روانی در ایران قرار دارند، که این امر موجب می‌شود تا فرزندانی که تربیت می‌کنند احتمال دارد به اختلالات روانی مبتلا باشند.
نحوۀ درمان اختلال روانی کودکان
اگر اختلال روانی کودکان، عاطفی و رفتاری در دوران کودکی درمان نشود، ممکن است مشکلات مزمن و جدی ایجاد کند که بر سلامت و رفاه کودکان تاثیر مستقیم بگذارد. درمان اختلالات روانی کودکان نه تنها به افزایش کیفیت زندگی آنان کمک می‌کند، بلکه عملکردشان در محیط خانواده، اجتماع، مدرسه و دوستانشان را بهبود می‌بخشد.
پروسه درمانی گاهی برای والدین ترسناک و طاقت فرسا به نظر می‌رسد، حتی شاید از این موضوع که فرزندشان مبتلا به اختلال روانی کودکان است دچار شوک شده باشند.
پس از بررسی و تشخیص بیماری روانی توسط پزشک، پروسۀ درمان با توجه به تفاوت‌های فردی و سن کودکان معمولاً به دو شکل روان درمانی یا دارو درمانی تجویز می‌گیرد که نیازمند حمایت و همکاری والدین میباشد.
روان درمانی: روان درمانی یا رفتار درمانی روشی است که توسط درمانگر با گفتگو بدون استفاده از دارو برای درمان اختلالات روانی در کودکان انجام می‌شود. در کودکان خردسال معمولاً روان درمانی با بازی و گفتگوهای بازی محور صورت می‌گیرد، اما در کودکان و نوجوانان گفتگوها بیشتر در قالب راهکار و راه حل برای بیان صحیح احساسات و افکارشان میباشد، تا بیاموزند چگونه آن‌ها را مطرح کنند. همچنین کودکان ونوجوانان نحوۀ صحیح پاسخ دادن و مواجهه با افکار و احساسات جدید را یاد می‌گیرند.
روش‌های معمول برای روان درمانی عبارتند از:
رفتار درمانی شناختی، رفتار درمانی دیالکتیکی، هنر درمانی، بازی درمانی، واکنش و پیشگیری از مواجهه، خانواده درمانی یا رفتار تعاملی با والدین.
دارو درمانی: روان درمانگر یا مشاور کودک با توجه به سن و ویژگی‌های فردی کودکان، ممکن است داروهایی مانند داروهای ضد محرک، ضد افسردگی، ضد روان پریشی یا تثبیت کننده خلق و خو تجویز کند که جای نگرانی نیست و نحوۀ استفاده از آن‌ها را به شما و کودکتان آموزش می‌دهد.
نکته: تحت هیچ شرایطی دز مصرفی داروهای تجویزی را خودسرانه تغییر ندهید. در صورت مشاهدۀ بروز حساسیت یا هرگونه رفتار غیرعادی در کودک، مصرف داروها را متوقف نمایید و با پزشک تماس بگیرید.
همچنین تغییر سبک زندگی، تغذیه و تحرک کودکان موجب بروز برخی اختلالات روانی شده است. با رعایت مواردی مانند ورزش منظم کودکان، تغذیه سالم و برنامههای فرهنگی و تربیتی مناسب کودک، می‌توانید به روند بهبودی اختلالات روانی کمک نمایید.
چگونه می‌توانم به فرزندم کمک کنم تا با اختلال روانی کنار بیاید؟
بهتر است بدانید در روند درمان فرزندتان شما نقش اصلی را دارید به همین دلیل برای ادامه روند بهبودی نکات زیر را رعایت کنید:
- در رابطه با اختلال روانی کودکان اطلاعات کافی را کسب نمایید.
- با روان درمانگر یا مشاور در رابطه با نحوۀ درمان، پاسخ دهی و رفتار شما با فرزندتان در نظر بگیرید.
- از برنامههای تفریحی خانوادگی غافل نشوید. از راه‌های مختلف را برای آرامش و لذت خانواده بهره ببرید.
- روند درمان را نیمه کاره رها نکنید، در درمان اختلال روانی کودکتان استمرار داشته باشید.
- در صورت نیاز مدرسه و مربیان را در جریان روند درمانی فرزندتان قرار دهید.
- مدیریت بحران و روش‌های کنترل استرس را یاد بگیرید تا در در مواقع نیاز به کار ببرید.
- همدلی و همکاری اولین رکن اصلی در پروسه درمان است.
نتیجه گیری
تشخیص اختلال روانی کودکان در سال‌های ابتدایی کار پیچیده‌ای است، اما درمان آن نسبتاً راحت‌تر میباشد. اگر این اختلالات درمان نشوند ممکن است عواقب جبران ناپذیری در زندگی و آیندۀ کودکان بگذارد. عوامل مختلفی در ایجاد اختلالات روانی نقش دارند، تغییر سبک زندگی، تک والدی بودن و شاغل بودن والدین را میتوان به عنوان عمده‌ترین دلایل نام برد.
بهتر است به رفتار و احساسات کودکتان توجه نمایید و در صورت مشاهدۀ علائم اختلال روانی کودکان توصیه می‌شود با مشاور کودکان تماس بگیرید.
سوالات متداول
آیا میتوان از بروز اختلالات روانی کودکان پیشگیری کرد؟
بله، در بعضی از کلینیکهای اطفال برنامههای مدون و خاصی برای پیشگیری، تشخیص یا درمان انواع اختلالات روانی موجود میباشد.
اگر مشکوک باشم که فرزندم دچار اختلال روانی است چه باید بکنم؟
در صورت مشاهدۀ علائم اختلال روانی کودکان، توصیه میگردد خونسردی خود را حفظ نمایید و با پزشک متخصص اطفال یا روان درمانگر اطفال تماس بگیرید.
آیا تغذیه هم روی اختلال روانی کودکان تاثیر گذار است؟
داشتن روتین غذایی سالم به بهبود عملکرد مغز و بدن کمک شایانی می‌کند و قطعاً روی ایجاد اختلال هم موثر میباشد.